In het denken van de achttiende-eeuwse filosoof, essayist en politicus Benjamin Constant staat de verhouding van vrijheid tot moraal, godsdienst en politiek centraal. Vrijheid als de individuele maar ook de politieke vrijheid van de moderne mens. Patrick Stouthuysen (VUB) en vertaler Martin de Haan geven ieder hun visie en spreken met politiek filosofe Tamar de Waal.

Tijdperk van individuen

In 1806 analyseerde de Zwitsers-Franse politicus, filosoof en essayist Benjamin Constant (1767-1830) de moderne samenleving in zijn bekende boek Principes de politique. Uit dit klassiek geworden werk spreekt Constants ambivalentie en gevoel van nuance en subtiliteit. De 'moderne' individuele vrijheid en de daarmee samenhangende primauteit (of ‘overheersing'?) van de individuele persoon met zijn privéwereld lijken Constant zo essentieel dat hij deze nieuwe wereld principieel kadert als het 'tijdperk van de individuen'. Dit betekent volgens Constant echter niet dat de politieke vrijheid geheel en al overboord moet gegooid worden: wie de politieke vrijheid loochent, loopt het risico om ook zijn individuele vrijheid kwijt te raken. Waarom zouden de machtshebbers zich immers beperken tot het publieke leven en deze individuele vrijheid respecteren?

Nieuw verworven vrijheid

Constant is de eerste auteur die in Frankrijk de theoretische consequenties uit de revolutionaire ervaring trekt. Op het denken van Rousseau voortbouwend en geïnspireerd door Montesquieu, waarschuwt Constant voor de mogelijke valkuilen en misbruiken van een fundamenteel positief te waarderen principe. Dat de bron van de macht legitiem is (Rousseau's idee van volkssoevereiniteit) biedt geen garantie tegen misbruiken, wat bij Constant leidt tot de juridische vorming van een terrein waarop de openbare macht geen enkele bevoegdheid kan uitoefenen. Dat de Modernen de individuele vrijheid zo koesteren vormt, zoals Constant herhaaldelijk benadrukt, echter ook een reden tot bezorgdheid en stof tot nadenken: het ontbreken van enthousiasme, patriottisme en moed is niet iets waar de samenleving zich op mag beroemen. De nieuw verworven vrijheid moet, aldus Constant, in evenwicht gebracht worden met de zorg om de openbare zaak.

Van liberale theorie tot ... de Belgische Grondwet

De antimilitaristische Constant voert een kruistocht tegen de Napoleonistische veroveringsdrang en spreekt zich principieel uit tegen koloniale oorlogen. Constant reflecteert over het effect van oorlog op de psychische constitutie van de mens en sociologische waarnemingen leiden tot de vaststelling dat de mens steeds minder geneigd is om zich op oorlog te verlaten. Ook Constant's denken over de rol van de overheid is baanbrekend en nog steeds relevant. Zo breekt hij een lans voor een overheidspolitiek waarbij de elites van de intelligentio geen baan aannemen bij de overheid wegens te gevaarlijk, en gaat hij vanuit een zorg voor de morele integriteit van een samenleving als eerste in discussie met Kant die op radicale wijze elke legitimiteit ontzegde aan kleine of grote leugens. Diverse romantische geschriften plaatsen Constant's politieke en rechtstheoretische opvattingen in een literaire context en wijzen op een romantisch streven naar authenticiteit. Tot slot vormen Constant's reflectie op het theoretische liberalisme en de mogelijkheid van het bestaan van een neutrale macht de bouwstenen van de Belgische Grondwet van 1830.

Praktische Info

ORGANISATIE De Debatten/VUB en het Vlaams-Nederlands huis deBuren

DATUM Donderdag 30 april 2015

LOCATIE Koninklijke Bibliotheek van België, Keizerslaan 2, 1000 Brussel

MEER INFORMATIE Maarten Colette (Maarten.Colette@vub.be; Vrije Universiteit Brussel)